مرکز رشد علوم انسانی قم

نشست نقد و بررسی کتاب «نفس المهموم» اثر شیخ عباس قمی امروز با حضور محمدرضا سنگری و محمد اسفندیاری در بنیاد دعبل خزاعی برگزار شد.

سنگری در ابتدای این نشست تاریخچه‌ای از زندگینامه و آثار شیخ عباس قمی ارایه کرد و گفت: شیخ عباس قمی ۶۵ اثر دارد که یکی از شاخص‌ترین آثارش کتاب مفاتیح‌الجنان است که کمتر خانواده‌ای وجود دارد که آن را نخوانده باشد. همچنین کتاب‌های «سفینة البحار»، «فواید الرضویه» و … از دیگر آثار مهم او هستند. کتاب «نفس المهموم» نیز از آثار برجسته اوست که نامش برگرفته از روایتی از امام صادق (ع) است.

اسفندیاری در ادامه با اشاره به اینکه نویسنده کتاب آثار شناخته شده‌ای در جهان عرب و ایران دارد گفت: ۱۰۰ سال از تاریخ تألیف این کتاب می‌گذارد و شیخ عباس قمی این کتاب را پیش از کتاب «منتهی الآمال» نوشته است. از ویژگی‌های اصلی این کتاب توصیفی بودن آن است و کمتر در آن تحلیل و نقد و بررسی دیده می‌شود. حتی نظریه مختار در این کتاب وجود ندارد بدین معنی که نویسنده ضمن ارایه نظریات گوناگون نظریه خودش را نگفته است با این وجود کتاب اثر خوشخوان است و خواننده را در دست‌انداز نمی‌اندازد و او را با زندگی و مقتل امام ‌حسین(ع) آشنا می‌کند.

وی ادامه داد: مولف از کتاب لهوف برای تدوین این اثر استفاده کرده است و تفاوت این کتاب با کتاب نفس المهموم این است که کتاب شیخ عباس قمی مفصل‌تر از کتاب اوست از این کتاب چندین ترجمه ارایه شده که از آن جمله می‌توان به ترجمه آیت‌الله شعرانی و محمدباقر کمره‌ای اشاره کرد و البته در فضل و وضعیت علمی مترجمان هیچ کم و کاستی نسبت به شیخ عباس قمی وجود ندارد.

وی با بیان اینکه نفس المهموم آخرین کتاب از سلسله کتاب‌های کلاسیک مقتل‌نویسی است اظهار کرد: بعد از این اثر مقتل‌نویسی و نگاه به امام حسین(ع) دگرگون می‌شود و در واقع مظلومیت امام حسین (ع) که تا پیش از این در تمامی کتاب‌های این دوره وجود دارد کم رنگ شده و به جای آن از امام حسین به عنوان یک قهرمان حماسه‌ساز یاد می‌شود چرا مسلمانان وارد یک دنیای دیگر می‌شوند و جهان سیاسی بیدار می‌شود. رویارویی مسلمانان با استعمار و حکومت‌های استبدادی موجب می‌شود که حساسیت مسلمانان بیشتر شده و نگاه به امام حسین هم متفاوت شود.

وی اضافه کرد: این دو نگاه با یکدیگر بسیار متفاوت است چرا که وقتی امام حسین (ع) الگوی مظلومیت می‌شود کارکردش روضه و عزاداری است اما وقتی الگوی جهاد و شهادت شود به عنوان مجاهد شناخته شده و کارکرد اجتماعی و سیاسی پیدا می‌کند.

سنگری در بخش دیگری از این نشست با اشاره به اینکه رویکرد نویسنده به امام حسین (ع) در عنوان کتاب محسوس و ملموس است افزود: این کتاب رویکرد سوگ و عزاداری دارد و این را می‌توان از عنوان کتاب نیز تشخیص داد.

وی با بیان اینکه کربلا ۴ ضلع دارد و هر مولف می‌تواند به یکی از این اضلاع و یا چند ضلع آن بپردازد گفت: نخستین ضلع سوگ و عزداری است دومین بعد حماسه است و ما در کربلا جملاتی مانند هیهات من الذله داریم که کاملاً‌ حماسی است بعد سوم پیام‌های کربلاست که برای ما کارکرد بسیار دارد و بعد چهارم ضلع عرفانی کربلاست و آن را می‌توان در کتاب‌هایی مانند گنجینه اسرار، زبدة الاسرار و آتشکده نیر تبریزی مشاهده کرد.

سنگری همچنین با اشاره به اینکه کتاب نفس المهموم حاصل مطالعه مولف در ۱۸ مقتل پیش از خود است ادامه داد: علاوه بر این نویسنده از ۱۰ کتاب نزدیک به روزگار خود نیز برای تالیف کتاب بهره برده است و هرچه که از زمان تالیف نفس‌المهموم می‌گذرد شیخ عباس قمی در آثارش از منابع معتبر بیشتری استفاده می‌کند و ما در کتاب نفس المصدور و منتهی الآمال برخلاف کتاب نفس المهموم منابع کم اعتبار کم‌تر می‌بینیم. با این وجود تلاش نویسنده این بوده که از ۳۸ منبعی که در اختیارش بوده بیشتر از روایت‌های صحیح استفاده کند.

وی در بخش دیگری از سخنانش برخی ویژگی‌های کتاب را برشمرد و گفت: کتاب با ذکر منابع همراه است همچنین فصل‌بندی دارد که این به کتاب‌های عصر ما نزدیک‌تر است به گونه‌ای که در نفس المصدور ۲۰ نکته قابل عرضه برای اهل منبر آورده شده و گوشه چشمی به کتاب «لؤلؤ المرجان» دارد.

سنگری در ادامه مقتل‌نویسی را به سه گونه تقسیم کرد و توضیح داد: برخی مقاطع نقل محض تاریخی است برخی دیگر ترکیب نقل و تطبیق و دسته سوم نقل و نقد است کتاب نفس المهموم در برزخ این سه دسته قرار گرفته است بدین معنی که نقل، تطبیق و نقد در آن مشاهده می‌شود.

اسفندیاری در بخش دوم این نشست ضمن ارائه انتقاداتی به این کتاب گفت: متاسفانه در بیشتر آثار تاریخ‌نگاری اجتهادی کمتر دیده می‌شود و ما مطالبی که در آن روایات و دلالت‌های صحیحی وجود داشته باشند کمتر می‌بینیم در حالی که در ۵۰ ساله اخیر تاریخ‌نگاری علمی شده است. در کتاب نفس المهموم از این گونه روایات نامعتبر دیده می‌شود به طور مثال میزان زخم‌هایی که بر بدن امام حسین آمده در روایت‌های متفاوت از ۶۷، ۳۲۰، ۹۶۰ و ۱۹۰۰ زخم نام برده شده که به طور مثال ۱۹۰۰ زخم اصلا در عقل سلیم نمی‌گنجد بنابراین این گونه مبالغات و تحریفات در این گونه آثار دیده می‌شود یا اینکه در این اثر می‌بینیم که گفته شده امام حسین (ع) به اسبش بر سر نوشیدن آب تعارف می‌کند و یا اینکه اسب امام حسین ۴۰ نفر را کشته است اینگونه روایات اعتباری ندارند و نفس المهموم در این برزخ نوشته شده است البته تاریخ تالیف مقتل در زمانی است که این گونه تحریفات و تخیلات بسیار وجود دارد.

سنگری در راستای توضیحات اسفندیاری در این باره اضافه کرد: فضای روزگار تالیف این کتاب به زمانی برمی‌گردد که داستانپردازی، تخیل و دروغ در آثار رسوخ پیدا کرده بود و پس از صفویه این گونه مسایل در مقتل‌خوانی رواج یافته بود با این وجود شیخ عباس قمی سعی کرد تا در این فضا از تحریف‌ها، دروغ‌ها پرهیز کرده و یا حداقل بخش قابل توجهی از آن را بکاهد. به طور مثال در بخشی از این کتاب نقد شده است که حضرت ابوالفضل ۲۵۰هزار را کشته است که با عقل چندان جور در نمی‌آید با این وجود گسستگی‌هایی که در کتاب لهوف دیده می‌شد کمتر در این اثر دیده می‌شود.

اسفندیاری در بخش پایانی این نشست تاکید کرد: پس از این اثر، کتاب «شفاءالصدور» اثر تهرانی در سال ۱۳۰۹ نگاشته شد که به مبارزه جدی علیه اینگونه تحریفات پرداخت همچنین کتاب لؤلؤالمرجان تالیف شده در سال ۱۳۱۹ یکی دیگر از این آثار است که در آن نوری شمشیر را برای مبارزه با تحریفات از رو می‌بندد. کتاب «سیاست‌الحسینیه» نیز اثر دیگری است که به مبارزه با دروغ‌ها و تحریفات درباره عاشورا می‌پردازد و همچنین در کتاب اربعین حسینیه که در سال ۱۳۲۸ نگاشته شده بسیاری از روایات جعلی مانند حدیث کساء به چالش کشیده می‌شود.

مولف کتاب کتاب‌شناسی امام حسین(ع) در پایان ضمن انتقاد از تجارت فرهنگی کتاب نفس المهموم گفت: متاسفانه ترجمه کتاب آقای کمره‌ای از این اثر با چندین عنوان متفاوت دیگر و توسط چندین ناشر منتشر شده که قطعاً با توجه به دست بردن به عنوان کتاب کار مضمومی است.