مرکز رشد علوم انسانی قم

مطالعه زیارت در طرح توسعه کمی و کیفی زیارت با نگاه سیستمی نسبت به عوامل و با رویکرد برآورد سرمایه های مادی و معنوی موجود در زمینه زیارت و با هدف شناسایی آسیبها و نقایص موجود در به فعلیت درآوردن و بهره برداری از سرمایه های موجود، صورت می گیرد.

از این جهت مطالعه زیر مجموعه این طرح دارای چند ویژگی اصلی است: فرایندی بودن(بررسی ها و تحقیقات علمی باید به برنامه عملیاتی تبدیل شوند.) میان رشته ای بودن مطالعات (مسائل مرتبط با زیارت در حوزه های مختلفی ریشه دوانده است. به همین دلیل، نگاه بین رشته ای و استفاده از تجربیات موجود در مطالعه، طراحی و برنامه ریزی در رشته های مختلف ضروری است.)

بین بخشی بودن طرح (مجریان و دست اندرکاران طرح در بخشهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و … توزیع شده اند. به همین دلیل نتایج مطالعات، برنامه ها و طراحی ها باید قابلیت استفاده توسط بخشهای مختلف را داشته و با ادبیات رایج در بخشهای مزبور تدوین شده باشد.)

ماهیت درون دینی؛ زیارت یک مفهوم و برنامه دینی است و مبانی، اصول و آداب آن در متن دین مقدس اسلام ارائه شده است. با وجود اینکه در حال حاضر دامنه استفاده کنندگان از برنامه های زیارت به حوزه های برون دینی هم بسط پیدا کرده است، خاستگاه اصلی آن معارف توحیدی است. به همین دلیل، محتواسازی ها، برنامه ریزی ها و طراحی های درون این سیستم باید مبتنی بر مبانی دین صورت پذیرد.

راهبردهای طرح برای تحقق هدفهای مورد نظر به صورت زیر است:

فعال سازی ظرفیتهای فرهنگ ساز و تمدن ساز زیارت

انجام فرایند مطالعه، طراحی و تحقیق به صورت بین بخشی و بین رشته ای

استفاده از فرصت به دست آمده در این طرح به عنوان یک تجربه عملی برای طراحی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و مهندسی فرهنگی.

بررسی های صورت گرفته در چارچوب بازشناسی مفهوم زیارت در جهت تأمین نیازهای طرح توسعه کمی و کیفی زیارت، جلوه هایی از افقها، مبانی و اصول برگرفته از متون دینی را در اختیار ما قرار داده است. این جلوه ها باید در امتداد یک نظام برنامه ای در فضای زندگی عینی اجرایی گردند. نتیجه این امر، تحقق فضای خاصی از زندگی خواهد بود که به آن فرهنگ زیارت امام رضا(ع) یا سبک زندگی در حریم رضوی می گوئیم.

فضای ترسیم شده در این چشم انداز یک دریافت نظری از زوایای مختلف زندگی در حریم زیارت است که براساس مبانی دینی شکل گرفته است و به عنوان چشم انداز توسعه کمی و کیفی زیارت در مشهد مقدس نام گذاری شده است.

تعمیق زیارت و توجه به نیازهای فرهنگی زائر(فرهنگ سازی برای زیارت عارفانه)

یکی از معادلات اساسی در فرآیند توسعه کمی و کیفی زیارت، معادله توازن بین توسعه کمی و کیفی و تعیین معیارهای روشن در این زمینه است. توسعه کمی زیارت ناظر بر امور طبیعی، ظاهری و کالبدی و ستوعه کیفی زیارت نیز ناظر به ابعاد محتوایی، ارزشی و معنوی زیارت است. توسعه کمی، زمینه، ماده اولیه و بذر توسعه کیفی است. بنابراین باید ابعاد توسعه کمی زیارت در جهت تحقق ابعاد توسعه کیفی و تحقق مؤلفه های محتوایی، ارزشی و معنوی زیارت ساماندهی و یا آنها هماهنگ شوند.

تبدیل مشهد به الگوی شهر زیارتی و نمونه شهرهای زیارتی

گرچه در سطح بین المللی شهرهای زیارتی زیادی وجود دارند که می توانند به عنوان کانونها و مراکز زیارتی مورد توجه قرار گیرند، اما در مقیاس دنیای اسلام به ویژه جهان تشیع، حرم پاک حضرت رضا(ع) جایگاه منحصر به فردی دارد. از این جهت، مشهد مقدس می تواند به عنوان چشم اندازی جغرافیایی جهان تشیع مورد توجه قرار گیرد و روند توسعه آن بر همین اساس مدیریت گردد.

میزبانی زائران حضرت رضا(ع) در مقیاس بین المللی، نیازمند برنامه ریزی خاص و تأمین امکانات و تمهیدات در خور شأن است که می توان مهم ترین آنها را به شرح زیر عنوان نمود:

۱- ارتقای سیستم اداره شهر در مقیاس پیشرفته ترین شهرهای جهان

۲- توسعه امکانات و زیر ساختهای ارتباطی، اطلاع رسانی، خدماتی، بهداشتی و …

۳- توسعه امکانات رفاهی و اسکان، مراکز تفریحی و گردشگری، توسعه و آماده سازی سایر مراکز زیارتی استان و …

۴- ارتقای سطح مدیریت زائر و گردشگر خارجی

با توجه به توضیحات ارائه شده، مشخص است که فرآیندهای مهندسی فرهنگی (در چارچوب ارائه شده) می تواند در کنار و به صورت آمیخته با فرآیند مدیریت راهبردی مورد توجه قرار گیرد. بر این اساس، رویکرد تلفیقی یاد شده، امری واسط بین مهندسی فرهنگی صرف و پیوست فرهنگی خواهد بود و اجرای طرح توسعه کمی و کیفی زیارت امام رضا(ع) می تواند نمونه اجرایی برای این رویکرد تلفیقی شمرده شود.*

*مقاله بهره گیری از مهندسی فرهنگ دینی در توسعه کمی و کیفی زیارت، نوشته هاشم مهذب، حسین زمانی و محمد سهیلی از کتاب مجموعه مقالات نقش زیارت در توسعه گردشگری دینی.