مرکز رشد علوم انسانی قم

به گزارش خبرنگار مهر، نشست «نقد بدون روش تا نقد روش‌شناسانه (با تاکید بر پژوهش‌های تاریخی)» چهارشنبه ۲۹ مردادماه با حضور مجید تفرشی، سندپژوه و پژوهشگر تاریخ، محمود دلفانی، رئیس آموزشکده عالی روش‌شناسی علوم انسانی در پاریس و جمشید کیانفر، رئیس خانه نقد کتاب ایران در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار ‌شد.

مجید تفرشی سخنان خود را با انتقاد از حوزه نقد و نقادی در جامعه علمی ایران آغاز کرد و گفت: معضل بزرگی که درباره نقد در ایران وجود دارد این است که متاسفانه نقد در ایران منحصر به عرصه رسانه شده و کمتر به صورت مکتوب نوشته می‌شود.

وی ادامه داد: در ایران محقق واقعی که نقدنویس باشد کمتر دیده‌ می‌شود و تعامل واقعی بین محققان نقد با رسانه‌ها به دلایلی مانند عدم اعتماد، عدم وقت کافی و… وجود ندارد. از سوی دیگر نقد به دست کسانی افتاد که نقدنویس حرفه‌ای نیستند و بیشتر به عنوان کارمند حقوق‌بگیر به این کار می‌پردازند و هیچ‌گونه اشرافی به موضوع مربوطه ندارند. این افراد حتی کتابی را در آن حوزه مطالعه نکرده‌اند و از جهت علمی صلاحیت و شایستگی نقد آثار علمی را ندارند، نقد می‌کنند.

وی با بیان این که متاسفانه در ایران، زمانی که نویسنده‌ای نقد می‌شود، از آن برداشت‌های شخصی می‌کنند اظهار داشت: در حالی‌که در خارج از کشور اگر تیزترین ‌نقد‌ها هم روی کتاب و اثری انجام شود، هیچ‌گاه از آن برداشت شخصی نمی‌شود. بنابراین نقد در ایران در سطح بسیار پایینی قرار دارد و به همین دلیل است که نقد جدی گرفته نمی‌شود و شأنی برای آن وجود ندارد.

دکتر محمود دلفانی نیز در بخش دیگری از این نشست به عناصر لازم در تعریف یک اشاره کرد و گفت: جدی بودن، خطرکردن، مهم ‌بودن، پیچیدگی، درهم‌تنیدگی، دشواری، هدفمند بودن، تهدیدکنندگی، روشمندی، خردورزی، محکم‌بودن، قضاوت، امتحان و ارزیابی از عناصر نقد سازنده و خوب است که باید در تعریف نقد در نظر گرفته شود.

وی ادامه داد: با این مفاهیم است که تعریفی برای یک نقد سازنده در نظر گرفته شده و مشخص می‌شود که ما در ایران بر اساس این عناصر و تعریف، چه جایگاهی در عرصه نقد داریم.

وی با اشاره به نقد ساختاری و نقد محتوایی بیان کرد: اگر هر فردی در ایران با در نظر گرفتن این عناصر کلیدی وارد بحث نقد می‌شد، هیچ‌گاه برخوردهای حیثیتی شخصیتی به جای نقد علمی در نقد یک اثر علمی مطرح نمی‌شد.

دلفانی در بخش دیگری از سخنانش از اثبات‌گرایی، قطعیت‌گرایی و مطلق‌گرایی در پژوهش نویسندگان ایرانی انتقاد کرد و افزود: به دلیل حاکم نبودن بحث روش‌شناسانه در پژوهش‌های ما این مسائل پیش آمده است. یک پژوهش علمی باید با یک یا چند پرسش خوب آغاز شود و در آخر هم با یک یا چند سوال پایان داده شود، نه این‌که در نوشته‌هایمان با محور قرار دادن چند سوال محوری، بخواهیم به آن پرسش‌ها پاسخی بدهیم و به سمت و سوی قطعیت و مطلق‌گرایی در نوشته‌هایمان برویم و حقی را در پژوهش برای خودمان قائل شویم.

وی تاکید کرد: این مساله ریشه تمام مشکلات ماست که خودمان را صاحب حق در نوشته‌ای می‌دانیم و تا زمانی که از این حوزه و نگرش بیرون نیاییم امید به نوشتن آثاری علمی نیست. 

دلفانی با بیان اینکه باید تغییر نگرشی به بحث پژوهش و روش صورت گیرد، گفت: معمولاً در ایران، نقدها با شروع خوبی آغاز می‌شود اما بعد از آن با شتاب سرگیجه‌آوری به سمت جدل پیش می‌رود و آن را از یک بحث علمی به بحث شخصیتی می‌کشانیم.

وی با اشاره به این‌که در ایران نقدها اغلب به اشتباه به «ایراد» تعبیر می‌شود اظهار داشت: شروع نقد باید روی پرسش‌های یک پژوهش باشد اما منتقدان ایرانی معمولاً بدون در نظر گرفتن سوالات محوری یک پژوهش، مستقیما سراغ محتوای کتاب می‌روند و ملاحظه نمی‌کنند که آیا پرسش‌ها مفهوم‌سازی شده‌اند یا نه؟ و آیا ارتباط مفاهیم این پرسش‌ها ساختارمند است یا خیر؟ زمانی که مقدمه یک نوشته و سوالات آن برای منتقد مهم نباشد و نادیده گرفته شود، مسلما نقد خوبی در یک اثر نخواهیم داشت.

این پژوهشگر تاریخ در بخش پایانی سخنانش با بیان اینکه در نظر گرفتن و مهم انگاشتن «پیش پذیرفته شده‌ها» از سوی یک منتقد بسیار مهم است یادآور شد: ریشه نبود نقد خوب و سازنده در ایران، حاکم نبودن یک روش در نوشتن آثار تاریخی است و چیزی که به یک نوشته، اعتبار علمی می‌بخشد، روش آن است چ.ن روش، دست نویسنده را در روایت‌های تاریخی باز نمی‌گذارد. این‌که گفته می‌شود یک مورخ باید بی‌طرف باشد، به هیچ عنوان امکان‌پذیر نیست اما اگر روش‌شناسی درستی در این حوزه وجود داشته باشد، مورخ اجازه پیدا نمی‌کند که هر چیزی را بنویسد و هر جوری که می‌خواهد با موضوع برخورد کند. بنابراین ایجاد، تعریف و جاانداختن یک تاریخ‌نگاری روشمند از نیازهای علمی جامعه علمی ماست که جای آن خالی است.